Պատմություն

October 31

Առաջադրանք 1

1.Ինչ է պատմությունը:
Պատմություն (հին հունարեն՝ ἱστορία), գիտությունների ոլորտ, ինչպես նաև հումանիտար գիտություն, որի ուսումնասիրության առարկան ընդգրկում է մարդու գործունեությունը, աշխարհայացքները, սոցիալական կապերը, կյանքի կազմակերպումը անցյալում։

2.Երեք նախադասությամբ ներկայացրու՝ ինչու՞ ենք ուսումնասիրում պատմությունը:
Մենք ուսումնասիրում ենք մեր պատմությունը, ծանոթանում ենք մեր մշակույթին, ավանդույթներին: Պատմության շնորհիվ նաև ուսումնասիրում ենք անցյալում տեղի ունեցած կարևոր իրադարձությունները:

3.Ինչ է ժամանակագրությունը:
Ժամանակագրություն (լատիներեն՝ chronologia, հին հունարեն՝ χρόνος, chrónos – ժամանակ և -λογία, -logia – գիտություն), այս գիտությունը կարգավորում է իրադարձությունները՝ ըստ իրենց ծագման հերթականության։

2.Տեսաֆիլմ- Ինչու ենք ուսումնասիրում պատմությունը

ա. Տեսաֆիլմը դիտելուց հետո հինգ նախադասություն ավելացրու առաջին առաջադրանքին՝ ամբողջացնելով հարցի պատասխանը՝ հիմնավորելով քո տեսակետը:

2.Ինչ նպատակ եք հետապնդում «Պատմություն» առարկան ուսումնասիրելու արդյունքում:
Մենք ավելի լավ ենք ճանաչում մեր պատմիչներին, ավելի մանրամասն ենք ուսումնասիրում մեր հայրենիքի իրադարձությունները։։

 «Պատմություն» առարկայի շրջանակում ի՞նչ թեմաներ են ձեզ հետաքրքրում:
Ինձ Հայկական Լեռնաշխարհ դասը դուր եկավ, քանի որ պատմում էր հայրենիքի, գետերի, լճերի մասին։

Ինչ կարողություն. հմտություն կուզեիք ձեռք բերել ուսումնական տարվա ավարտին:
Կցանկանայի ավելի լավ ճանաչել իմ հայրենի երկիրը։

ՆԱԽՆԱԴԱՐԻ ՊԱՐԲԵՐԱՑՈՒՄՆ ՈՒ ՎԱՂ ՓՈՒԼԵՐԸ

October 16

Նախնադարի պարբերացումը: Ինչպես գիտեք «Համաշխարհային պատմության» դասընթացից, նախնադար է կոչվում մարդկության պատմության ամենավաղ շրջանը:
Այն իր հերթին բաժանվում է մի քանի մեծ ժամանակահատվածի՝ փուլի: Պատմության այդպիսի բաժանումը փուլերի կոչվում է պարբերացում:
Նախնադարի փուլերը մենք կոչում ենք այն հիմնական նյութի անունով, որով պատրաստվում էին մարդկանց աշխատանքային գործիքներն ու զենքերը: Ըստ այդմ՝ հնագույն պատմությունը ներ- կայացվում է երեք հիմնական փուլով՝ քարի դար, պղնձի քարի դար և բրոնզի դար:

Քարի դարը մարդկության պատմության ամենավաղ և ամենաերկարատև շրջանն է: Այն սկզբնավորվել է շուրջ 3 միլիոն տարի առաջ և ավարտվել Ք. ա. VI հազարամյա- կի կեսերին: Քարի դարն իր հերթին բաժանվում է երեք ժամանակաշրջանի` հին քարի դար, միջին քարի դար և նոր քարի դար: Գիտության մեջ հունարենով դրանք կոչվում են պալեոլիթ, մեզոլիթ և նեոլիթ:
էնեոլիթ: Դա յուրօրինակ միջանկյալ
Քարի դարին հաջորդում է պղնձի-քարի դարը, որը հունարեն անվանում են օղակ էր քարի և մետաղի դարերի միջև: Այն տևել է Ք. ա. VI հազարամյակի կեսից մինչև Ք. ա. IV հազարամյակի սկիզբը:
Պղնձի-քարի դարին հաջորդում է բրոն
զի դարը, որի ընթացքում անկում է ապրում նախնադարյան հասարակությունը: Ձևա վորվում են առաջին պետությունները:
Հայաստանում բրոնզի դարը սկսվել է Ք. ա. IV հազարամյակի կեսերին և տևել մինչև II հազարամյակի վերջը:
Հին քարի դարը (պալեոլիթ): Հին քարի դարը տևել է մարդկության սկզբնավոր ման ժամանակներից մինչև Ք. ա. XII հա- զարամյակը:
Սկզբում մարդիկ ապրում էին խմբերով, որոնք գիտության մեջ կոչվում են նախնա դարյան մարդկային հոտեր: Նրանք հիմնականում զբաղվում էին հավաքչությամբ և որսորդությամբ, բնակվում էին քարանձավներում:
Հին քարի դարի կարևորագույն նվաճումներից էր կրակի ստացումը և օգտա-

գործումը: Մարդիկ սկսեցին կրակով տաքացնել իրենց կացարանը, կերակուր պատրաստել և պաշտպանվել գազաններից:
Պալեոլիթի վերջին շրջանում ձևավորվեց ժամանակակից մարդըբանական մարդը: Տեղի ունեցան կարևոր հասարակական փոփոխություններ: Ստեղծվեցին տոհմական համայնքներ, որոնք կազմված էին միասին ապրող ու աշխատող արյունակից ազգականներից:Ի տարբերություն նախնադարյան հոտի համայնքն ուներ իր բնակության մշտական տարածքը և անդամները:
Հայաստանում հայտնաբերված պալեոլիթյան հնագույն կայանը (բնակատեղին) Գուգարքում է: Այն ունի ավելի քան 1,8 միլիոն տարվա հնություն: Դա նաև Եվրոպայի և Արևմտյան Ասիայի տարածքում նախա- մարդու հնագույն կայանն է: Հին քարի դա րի կարևոր կայաններ կան Արտին լեռան վրա, Արզնիում, Ազոխում (ԼՂՀ Հադրութի շրջան) և բազմաթիվ այլ վայրերում: Այդ կայաններում գտնվել են մեծ քանակությամբ հնագույն մարդու ոսկորներ, գործիքներ ու զենքեր:

Հարցեր և առաջադրանքներ․

1․Պատմե՛ք հին քարի դարի բնորոշ գծերի մասին: Պալեոլիթյան
ինչ կայաններ գիտեք Հայաստանում:
Հին քարի դարում կարևորագույն նվաճումներից էր կրակի ստացումը,կացարանների տաքացումը,կերակուր եփելը և գազաններից պաշտպանվելը:
Հին քարի դարի կարևոր կայաններ կան Արտին լեռան վրա, Արզնիում, Ազոխում։ Վերջին փուլում ձևավորվեց բանական մարդը:

2․Ի՞նչ է նախնադարը: Ի՞նչ չափանիշով է փուլերի բաժանվում մարդկության վաղնջական շրջանի պատմությունը:
Նախնադար կամ նախապատմական դարաշրջան է կոչվում մարդկության պատմության ամենավաղ շրջանը։ Այն բաժանվում է մի քանի մեծ դարաշրջանների։

3․Ե՞րբ է սկսվել և ավարտվել քարի դարը:
Սկզբավորել է շուրջ 3 միլիոն տարի առաջ և ավարտվել Ք.Ա. VI հազարամյակի կեսերից:

4․Քանի՞ փուլի է բաժանվում քարի դարը: Նշե՛ք նաև դրանց հունարեն անունները:
Քարի դարը բաժանված է 3 փուլի:
Հին քարի դար-պալեոլիթ
Միջին քարի դար-մեզոլիթ
Նոր քարի դար-նեզոլիթ

5․Ե՞րբ է ավարտվել հին քարի դարը Հայաստանում:
Հին քարի դարը տևել է մինչև Ք.Ա. XII հազարամյակը:
Նա բաժանվել է 2 փուլի հավաքչություն և որսորդություն:

ՆԱԽՆԱԴԱՐՅԱՆ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՏԱՐԱԾՔՈՒՄ

October 16

Միջին քարի դարը (մեզոլիթ): Հին քարի դարին հաջորդած միջին քարի դարը տևել է շուրջ երկու հազար տարի` Ք. ա. XII-X հազարամյակները: Այդ շրջանում ևս մարդկանց կյանքի ապահովման հիմնական աղբյուրները որսորդությունն ու հավաքչությունն էին: Կատարելագործվում էին աշխատանքային գործիքները: Կարևոր էր նետ ու աղեղի լայն կիրառությունը: Այն դարձավ մարդու գլխավոր զենքն ու ապրուստ հայթայթելու միջոցը: Մեզոլիթում սկսեցին ընտելացնել առաջին կենդանի- ներին և մշակել բույսեր:
Միջին քարի դարում տոհմական համայնքները, աճելով ու միավորվելով, կազմում էին ցեղեր: Ցեղի անդամները միա-

լեզու էին, ունեին ընդհանուր հավատալիքներ ու սովորույթներ: Բնակչությունն աճում էր ավելի մեծ թափով:
Պալեոլիթի վերջին շրջանի և մեզոլիթի կարևոր հուշարձան է Շանիդարը, որը Կորդվաց աշխարհի տարածքում է: Այն երկրագնդի վաղ հողագործական և վաղ անասնապահական առաջին հնավայրերից է:
Նեոլիթյան «հեղափոխությունը»: Նոր քարի դարն սկսվել է Ք. ա. X հազարամյակից և տևել մինչև Ք. ա. VI հազարամյակի կեսերը:
Մարդը սկզբում ապրում էր կենդանինե րի նմանսպառելով միայն բնության պար գևած բարիքները: Նեոլիթում՝ հողագոր ծության և անասնապահության զարգացումով կատարվեց մարդկային հասարակության առաջին մեծ «հեղափոխությունը»: Մարդն այլևս միայն սպառող չէր: Նա կարողանում էր իր համար ստեղծել անհրաժեշտ բարիքներ պահելով ու բազմացնելով կենդանի ներ, մշակելով բույսեր ու աճեցնելով մրգատու ծառեր: Այսպես դրվեցին մարդկային քաղաքակրթության հիմքերը:
Նոր քարի դարում առաջընթաց եղավ նաև հասարակական կյանքում: Ազգակից և հարևան ցեղերի միավորումով ստեղծվեցին ցեղային միություններ: Դրանց հիման վրա հետագայում առաջացան պետական կազմավորումները:
Հայկական լեռնաշխարհում բացվել են նեոլիթյան բազմաթիվ հուշարձաններ: Դրանցից հատկապես կարևոր են Աղձնիքի և Հայոց Միջագետքի տարածքում գտնվողները: Այդ տարածքը հնագետները անվանում են «Ոսկե եռանկյունի»։ Այստեղից սկզբնավորվել է այսօրվա համաշխարհային քաղաքակրթությունը: «Ոս- կե եռանկյունու» կարևոր հուշարձաննե րից է Պորտաբլուրը (Եդեսիայից հյուսիս- արևելք): Այստեղ հայտնաբերվել են Երկիր մոլորակի ամենահին տաճարները:
Դեռևս հին քարի դարում սկզբնավոր ված կրոնական պատկերացումներն ավե լի էին զարգանում:

Դրանք կապվում էին բնության երևույթների, աստվածությունների, ոգիների և նախնիների պաշտամուն քի հետ: Ստեղծվում էին արվեստի գործեր, որոնց լավագույն օրինակներից են Պորտաբլուրի քարակոթողների քանդակները, Հայաստանի ժայռապատկերները և այլն:
Պղնձի քարի դար (էնեոլիթ): Ք. ա. VI հազարամյակի կեսերին մարդիկ ունեցան նոր խոշոր նվաճում՝ սովորեցին արդյունա հանել և ձուլել մետաղը: Մարդկությունը
մուտք գործեց մետաղի դար: Մետաղներից առաջինը լայն տարածում ստացավ պղինձը: Սակայն այն փափուկ մետաղ էր, և քարե գործիքները պղնձյա գործիքների կողքին շարունակում էին գործածվել:

Էնեոլիթում զարգացան հողագործությունը, անասնապահությունն ու արհեստները (մետաղագործություն, կավագործություն և այլն): Հայկական լեռնաշխարհի և հարևան շրջանների միջև հաստատվեցին առևտրափոխանակային հարաբերություններ: Էնեոլիթը տևել է մինչև Ք. ա. V հազարամյակի վերջը:
Հայկական լեռնաշխարհում հայտնաբերվել են մեծ թվով էնեոլիթյան հուշարձաններ:
Հատկապես նշանավոր են Առատաշենը և Թեղուտը Արարատյան դաշտում: Իսկ Արենիի (Վայոց ձոր) պեղումներից վերջերս հայտնաբերվել են Ք. ա. V հազարամյակի վերջին վերաբերող՝ աշխարհում գինու հնագույն հնձանը, մարդու ոտնաման (կոշիկ) և այլ իրեր:

Հարցեր և առաջադրանքներ

1․Նշեք միջին քարի դարի՝ մեզոլիթի թվագրությունը:
Միջին քարի դարը տևել է շուրջ 2 հազար տարի (Ք.ա. XII-X հազ.):

2. Ի՞նչ գիտեք Շանիդար հնավայրի մասին:
Շանիդարը մեզոլիթի կարևոր հուշարձան է: Այն երկրագնդի վաղ հողագործական և վաղ անասնապահական առաջին հնավայրերից է :

3․Բացատրեք նեոլիթյան «հեղափոխության» էությունը:
Նեոլիթում հողագործության և անասնապահության զարգացումով կատարվեց մարդկային հասարակության առաջին մեծ << հեղափոխությունը>>:

4․Պատմե՛ք «Ոսկե եռանկյունու» մասին:
Աղձնիքի և Հայոց միջագետքի տարածքը հնագետները անվանում են <<Ոսկե եռանկյունի>> Այստեղից է սկսբնավորվել այսօրվա համաշխարային քաղաքակրթությունը:

5․Ներկայացրեք պղնձի-քարի դարի բնորոշ գծերը: Նեոլիթյան ինչ հուշարձաններ կարող եք թվարկել:
Պղնձի-քարի դարում մարդիկ սովորեցին ձուլել մետաղը զարգացան հողագործությունը , անասնապահությունը և արհեստները : Հայկական լեռնաշխարհում էնեոլիթյան հուշարձաններից նշանավոր են՝ Առատաշենը և Թեղուտը՝ Արարատյան դաշտում և Արենին՝ Վայոց ձորում:Պատմություն 6

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՊԱՏՄԱՎԱՐՉԱԿԱՆ ԲԱԺԱՆՈՒՄՆԵՐԸ

October 10

Հնագույն ժամանակաշրջանում՝ Ք. ա. III-II հազարամյակներում, մեր հայրենիքի տարածքը բաժանված է եղել բազմաթիվ մանր պետական կազմավորումների: ժամանակի ընթաց- քում փոխվել է Հայաստանի վարչական բաժանումը:
Ք. ա. I հազարամյակի սկզբից մեր երկիրը թևակոխել է նոր պատմական ժամանա- կաշրջան՝ համահայկական թագավորությունների դարաշրջան: Այդ ժամանակաշրջանի սկզբում՝ Վանի (Արարատյան) թագավորության օրոք և Հայկազունի Երվան դականների գահակալման առաջին շրջանում, ամբողջ Հայաստանը միավորված էր մեկ պետական կազմավորման մեջ: Այդ վիճակը փոխվեց Ք. ա. IV դարում:
Մեծ Հայքի և Փոքր Հայքի թագավորությունները: Ք. ա. IV դարից Հայաստանի տարածքում հայտնի դարձան երկու հիմնական

պետություններ՝ Մեծ Հայքի և Փոքր Հայքի թագավորությունները:
Մեծ Հայքի (նշանակում է Մեծ Հայաստան) ընդարձակ տարածքը (ավելի քան 300 հազ. քառ. կմ) բաժանվել է 15 խոշոր նահանգների` աշխարհների: Դրանք էին՝ Այրարատ, Գուգարք, Տայք, Բարձր Հայք, Ծոփք, Աղձնիք, Տուրուբերան (Տարոն), Վասպուրական, Ուտիք, Արցախ, Սյունիք, Մոկք, Կորճայք, Պարսկահայք և Փայտա- կարան: Մեծ Հայքի ամենախոշոր և նշանա վոր աշխարհը Այրարատն է: Պատահական չէ, որ Հայաստանի մայրաքաղաքների մեծ մասը (Երևան, Անի, Արտաշատ, Դվին, Ար- մավիր, Կարս, Վաղարշապատ և այլն) եղել է Այրարատ աշխարհում:
Փոքր Հայքը (Փոքր Հայաստան) տարածվում էր Մեծ Հայքից արևմուտք: Նրանց սահմանաբաժանը Արևմտյան Եփրատն էր: Փոքր Հայքի տարածքը կազմում էր շուրջ 80 հազ. քառ. կմ:
Հետագա դարերի փոփոխությունները:
V դարում Հայաստանի անկախ պետա կանության անկումից մի քանի դար անց հայերը կրկին

վերականգնել են անկախ հայկական պետականությունը: Ստեղծվել են մի քանի թագավորություններ: Բագրա- տունիների և հայկական այլ իշխանական տոհմերի գլխավորությամբ Հայաստանում անկախ պետություններ են ստեղծվել և գոյատևել IX-XII

դարերում:
Հայերը XI-XIV դարերում զորեղ պետություն են ունեցել նաև Միջերկրական ծովի հյուսիս-արևելքում` Կիլիկիայում: Այն ընդգրկել է մինչև 50 հազ. քառ. կմ տարածք:
Սակայն ժամանակի ընթացքում հայերի հայրենիքում օսմանյան թուրքերի իրակա նացրած ցեղասպանության հետևանքով Հայաստանի մեծ մասը հայազրկվել է: Հայերը կորցրել են իրենց պապենական հողերի մեծագույն մասը:
Ներկայիս Հայաստանի Հանրապետունն ունի 30 հազ․ քառ կմ․ Այն իր մեջ ամբողջությամբ չի ընդգրկում Մեծ Հայքի և ոչ մի աշխարհ: Մեր հանրապետության կազմում գավառներ կան Սյունի- քից և Այրարատից, ավելի քիչԳուգարքից և Ուտիքից: 1990-ական թթ. սկզբին ծավալված Արցախյան ազատագրական պայքարի շնորհիվ ստեղծվեց մեր օրերի հայկական երկրորդ պետությունը Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունը (ԼՂՀ): Նրա մաս են կազ- մում գավառներ պատմական Արցախ և Սյունիք նահանգներից: ԼՂՀ-ն զբաղեցնում է շուրջ 12,5 հազ. քառ. կմ տարածք:


Հարցեր և առաջադրանքներ 1․Ք. ա. III-II հազարամյակներում վարչական ի՞նչ բաժանումներ կային մեր հայրենիքի տարածքում: Ինչպես փոխվեց այդ բաժանումը Ք. ա. I հազարամյակի սկզբին:
Ք.ա III-II հազ.-ում մեր հայրենիքի տարածքը բաժանված է եղել բազմաթիվ մանր պետական կազմավորումների : Ք.ա I հազ-ի սկզբին մեր երկիրը թևակոխել է համահայկական թագավորությունների դարաշրջան:

2. Երբ հայտնի դարձան Մեծ Հայքը և Փոքր Հայքը՝ որպես առանձին
թագավորություններ: Ներկայացրե՛ք Մեծ Հայքի վարչական
բաժանումը:
Ք.ա IV դարից Հայաստանի տարածքում հայտնի դարձան Մեծ Հայքի և Փոքր Հայքի թագավորությունները: Մեծ Հայքը բաժանվում է 15 խոշոր նահանգների (աշխարհների) : Դրանք էին`Գուգարք,ՈՒտիք,Արցախ,Սյունիք,Հայք,Տայք,Վսապուրական,Աղձնիք,Կորճահք,Մոկք,Փայտակարան,Տուրուբերան և Այրարատ:

3․Որքան է Հայաստանի Հանրապետության տարածքը, Մեծ Հայքի որ մասն է այն կազմում:
ՀՀ ներկայիս տարածքը շուրջ 30հազ քառ. կմ է: Այն կազմում է Մեծ Հայքի 1/10րդ մասը:

4․Ո՞ր նահանգների տարածքներն է զբաղեցնում ՀՀ-ն:
ՀՀ-ն զրաղեցնում է Այրարատ,Կուգարք,ՈՒտիք և Սյունիք նահանգների տարածքների մի մասը :

5․Որքան տարածք է զբաղեցնում ԼՂՀ-ն:
ԼՊՀ-ն զրաղեցնում է շուրջ 12,5 հազ քառ, կմ․ տարածք:

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼԵՌՆԱՇԽԱՐՀԸ՝ ՀԱՅԵՐԻ ՀԱՅՐԵՆԻՔ

October 9

«Հայրենիք» հասկացությունը: Աշխար- հի յուրաքանչյուր ժողովուրդ ունի իր հայ- րենիքը: Դա այն տարածքն է, որտեղ նա դարեր շարունակ ապրում է, կերտում իր պատմությունը, ստեղծում մշակութային արժեքներ:
Ամենավաղ ժամանակներում մարդիկ ապրել են այն վայրերում, որտեղ եղել են կյանքի համար նպաստավոր պայմաններ: Հետագայում նրանք տեղաշարժվել են այլ վայրեր և հետզհետե բնակեցրել երկրա- գնդի գրեթե ողջ տարածքը:
Կան ազգեր, որոնք, ի սկզբանե ձևավոր- վելով մի որոշակի տարածքում, մշտապես

մնացել են նույն տեղում: Այնտեղ է անցել նրանց ամբողջ պատմական ուղին: Այդպիսի հին ու բնիկ ազգերից են հայերը: Հայերի հայրենիքը կոչվում է Հայաս- տան: Այն ընդգրկում է ամբողջ Հայկական լեռնաշխարհը: Ահա թե ինչու Հայկական լեռնաշխարհը համարվում է հայերի բնօրրանը՝ հայրենիքը:
Հայրենիքը սրբացվել է և ժողովրդի հիշողության մեջ ամրագրվել առասպելներով, լեգենդներով ու հետաքրքիր պատմություններով: Այդ հայրենի հողը` հայրենիքը, պաշտպանելը դարձել է յուրա- քանչյուր հայ մարդու սրբազան պարտքը և պատվավոր իրավունքը:
Հայկական լեռնաշխարհի դիրքն ու սահմանները: Հայերի հայրենիք Հայկական լեռնաշխարհն ունի գերազանցապես լեռնային տեղանք: Հայկական լեռնաշխարհում կան բազմաթիվ բարձր լեռնա- շղթաներ: Կան նաև դաշտեր, հովիտներ ու սարահարթեր:
Հայաստանի տարածքը հարևան երկրների համեմատ բարձր է: Այդ պատճառով հաճախ

անվանում են նաև Լեռնային երկիր, Լեռնային կղզի:
Օտարները Հայաստանը կոչել են Արմենիա, Ուրարտու, հարևան վրացիները: Հայկական լեռնաշխարհի սահմանները հարավում հասնում են Հայկական Տավրոսի, հյուսիս-արևմուտքում՝ Պոնտոսի լեռներին: Հյուսիսում Կուր գետն է, արևելքում Կասպից ծովը և Ուրմիա լիճը, արև-

մուտքում՝ Փոքրասիական սարահարթը: Լեռնաշխարհի կենտրոնական մասը կոչվել է Միջնաշխարհ:
Լեռները: Հայկական բարձրավանդակի ամենաբարձր լեռը Մեծ Արարատն է, որը հայտնի է նաև Մասիս անունով: Այն ծովի մակարդակից բարձր է 5165 մ: Իսկ Փոքր Արարատը կամ Սիսն ունի 3925 մ բարձրություն:
Ըստ ԱստվածաշնչիՀամաշխարհային ջրհեղեղի ժամանակ Նոյ նահապետի տա- պանը հանգրվանել է Արարատի գագա թին: Արարատ լեռը քրիստոնյաների, առաջին հերթին հայերի համար համարվում է սրբազան լեռ:
Հայկական լեռնաշխարհի կենտրոնական մասում Արարատից անմիջապես արևմուտք, երկար ձգվում են միմյանց կպած, կարծես հայկական հինավուրց քոչարի պարը բռնած բազմաթիվ լեռնագագաթներ: Այդ պատճառով լեռների այդ շարքը լեռնաշղթան, ստացել է Հայկական
պար պատկերավոր անունը:

Հայաստանի Հանրապետության (ՀՀ) տարածքի ամենաբարձր լեռը Արագածն է: Այն ունի 4096 մ բարձրություն: Ըստ ավան- դության` Արագածի գագաթին է Հայոց առաջին կաթողիկոս Գրիգոր Լուսավորչի կանթեղը:
Հայկական լեռնաշխարհի լեռները հրա բխային հանգած գագաթներ են: Սակայն կա մի գագաթ՝ Թոնդուրեկը, որն այսօր էլ գործող է: Մեր հայրենի տարածաշրջանը շարունակում է մնալ ակտիվ երկրաշարժային գոտի:

Հարցեր և առաջադրանքներ

Ներկայացրեք Հայկական լեռնաշխարհի բնական սահմանները և ցույց տվեք քարտեզի վրա:
Հայկական լեռնաշխարհը գտնվում է Առաջավոր Ասիայի հյուսիսային սահմանագլխին` Փոքրասիական և Իրանական բարձրավանդակների, Սև ծովի ու Միջագետքի հարթավայրերի միջև: Հայկական լեռնաշխարհում է ձևավորվել և իր պետականությունը ստեղծել հայ ժողովուրդը, այստեղ է կերտել իր ինքնատիպ մշակույթը: Հայկական լեռնաշխարհը գրեթե ամբողջությամբ համընկնում է հայոց պատմական հայրենիքին: Վաղնջագույն ժամանակներից այն տարածվում է Կուր և Երասխ (Արաքս)գետերի ջրկիցից մինչև Գամիրք (Կապադովկիա), Պոնտական և Թռեղքի լեռնաշղթաներից մինչև Հայկական Տավրոսի հարավային բազուկները:

Բացատրեք «հայրենիք» հասկացությունը:
Հայրենիքը մեր ծննդավայրն է, մեր տունն է։

Ո՞րն է հայերի հայրենիքը:
Հայերի հայրենիքը Հայաստանն է։

Նկարագրեք Հայկական լեռնաշխարհի դիրքն ու սահմանները:
Հայկական լեռնաշխարհի սահմանները հարավում հասնում են Հայկական Տավրոսի, հյուսիս արևմուտքում՝ Պոնտոսի լեռներին, հյուսիսում՝ Կուր գետն է, արևելքում՝ Կասպից ծովը և Ուրմիա լիճը, արևմուտքում՝ Փոքրասիական սարահարթը։ Լեռնաշխարհի կետնրոնական մասը կոչվում է Միջնաշխարհ։

Օտարները ինչպե՞ս են կոչել Հայաստանը:
Օտարները Հայստանը  կոչել են Արմենիա, Ուրարտու, հարևան վրացիները՝ Սոմխեթի։

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼԵՌՆԱՇԽԱՐՀԻ ԼՃԵՐԸ, ԳԵՏԵՐԸ ԵՎ ԲՆԱԿԼԻՄԱՅԱԿԱՆ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԸ

October 9

Լճերը: Հայոց հայրենիքի տարածքը հա- րուստ է ջրային պաշարներով: Կան երեք խոշոր լճեր՝ Սևանը, Վանը և Ուրմիան:
Սևանն ունի քաղցրահամ ջրեր և հայտնի է նաև Գեղամա կամ Գեղարքունյաց ծով անուններով: Ծովի մակերևույթից բարձր է եղել 1916 մ: Խորհրդային Հայաստանում ջրի անխնա օգտագործման պատճառով լճի մակարդակն իջել է 20 մետրով: Սևանա լիճը վտանգված է, ուստի այսօր ջանքեր են գործադրվում ջրի մակարդակը բարձրաց- նելու, ինչպես նաև հազվագյուտ ձկնատե- սակները վերացումից փրկելու համար:
Վանա լիճը (հնում՝ Բզնունյաց ծով) հայտնի է հատկապես Աղթամար կղզու վրա կառուցված նշանավոր Ս. Խաչ եկե- ղեցով: Լճի աղի ջրերում բազմանում է մի- ակ ձկնատեսակը՝ տառեխը:
Մեր լեռնաշխարհի ամենամեծ լիճն Ուրմիան է։ Աղիության պատճառով չունի կենդանական և բուսական աշխարհ: Հնում այն հայտնի էր Կապուտան ծով անվամբ:
Հայտնի են նաև Ծովակ Հյուսիս (Չլդըր) և Փարվանա լճերը:
Գետերը։ Հայկական լեռնաշխարհի բնու- թյան առանձնահատկություններց է նաև բազմաթիվ մեծ ու փոքր գետերի առկա յությունը: Հայաստանից են սկզբնավոր- վում տարածաշրջանի մի քանի հայտնի գե- տեր` Եփրատը, Տիգրիսը, Արաքսը, Ճորոխը և Կուրը: Հայկական գետերը թափվում են Սև ու Կասպից ծովերը և Պարսից ծոցը:

Արաքսը (հնում՝ Երասխ), որն ամբող- ջությամբ հոսում է Հայաստանի տարած- քով, համարվում է հայոց մայր գետը:
Աստվածաշնչի համաձայնդրախտը եղել է Եփրատի ու Տիգրիսի ակունքնե- րում: Եփրատի արևելյան ճյուղի՝ Արածա- նիի ջրերում 301 թ. Հայոց Տրդատ III Մեծ արքան, արքունիքը, զորքը և ժողովուրդը մկրտվել են քրիստոնյա: Հայկական լեռնաշխարհում նշանավոր են Արարատյան, Մշո, Կարնո (Էրզրումի), Ալաշկերտի, Շիրակի և այլ դաշտեր: Բնակլիմայական պայմանները: Հա- յաստանի բնակլիմայական պայմանները բազմազան են: Ցածրադիր գոտում աճող մրգերից հայտնի են հայկական խաղողն ու ծիրանը: Հին աշխարհում ծիրանը, ի պատիվ հայերի արմենների, անվանվել է
արմենիակա:
Ավելի բարձրադիր վայրերում աճում են ցորեն, գարի, ցրտադիմացկուն խաղող: Լեռնային հարուստ մարգագետինները նպաստավոր են անասնապահության զարգացման համար:

Հայաստանը հայտնի է եղել որդան կարմիր ներկով, որը ստանում էին Արա- րատյան դաշտում բազմացող հատուկ որ- դի տեսակից:
Անտառապատ են Հայոց լեռնաշխարհի հյուսիսային նահանգները: Կենդանինե- րից տարածված են հայկական մուֆլոնը, եղջերուն, վարազը, աղվեսը, գայլը, արջը, բորենին և այլն: Հայաստանը վաղ ժամա- նակներից ճանաչված էր ձիաբուծությամբ և մեղվապահությամբ:
Հայաստանի ընդերքը հարուստ է ոսկու, արծաթի, պղնձի, մոլիբդենի, աղի հանքե րով, շինաքարով և այլ բնապաշարներով: Մեր երկրի ընդերքից բխում են նաև հան- քային ջրեր, որոնք հնուց ի վեր հայտնի են իրենց բուժիչ հատկություններով:


Հարցեր և առաջադրանքներ

Թվարկեք և նկարագրեք Հայկական լեռնաշխարհի խոշոր լճերը:
Հայկական լեռնաշխարհի խոշոր լճերն են Սևանը, Վանը և Ուրմիա:

Սևանա լիճը ունի քաղցրահամ ջուր և ձկնառատ է (Իշխան , կարմրախայտ ) : Լիճն ունեցել է մեկ կղզի, որը ջրի մակարդակի իջեցումից հետո վերածվել է թերակղզու : Վանա լիճն ունի (Բզնունյաց ծով) 4կղզի , որոնցից նշանավոր է Ախթամարը : Լճի աղի ջրերում բազմանում է միայն տառեխ ձուկը : Ուրմիա լիճը (կապուտան) գտնվում է Հայկական լեռմաշխարհի և Իրանի սարահարթի միջև : Լճի աղի ջրերում ձուկ և ջրային այլ կենդանիներ ու բուսեր չկան:

Պարզեք, թե ձեր մարզում ինչ գետեր, լճեր, լեռներ, դաշտեր կան, և ուսումնասիրեք:
Երևանի խոշոր գետը Հրազդանն է` Գետառ, Ջրվեժ, Ողջաբերդ, Մուշաղբյուր վտակներով: Երևանում կառուցվել են Երևանյան լճի , << Հաղթանակ>> զբոսայգու  և այլ արհեստական ջրամբարներ:

Ո՞րն է հայոց մայր գետը:
Մայր Արաքսն է (Երասխ) : Այն ընդունելով Հրազդան,Ախուրյան,Քասախ և մի շարք այլ վտակներ միանում է Կուր գետին և թափվում Կասպից ծով:

Ներկայացրեք հայկական բնաշխարհի բուսական և կենդանական աշխարհը:
Հայկական լեռնաշխարհում մեծ տարածում ունի պտուղների,խաղողի և հացահատիկի մշակությունը: Անտառները համեմատաբար քիչ են: Արհեստական անտառներից նշանավոր է Խոսրովի անտառը: Բազմազան է Հայկական լեռնաշխարհի կենդանական աշխարհը: Զարգացած է եղել մեղվապահությունը և ձիաբուծությունը:

Ի՞նչ բնապաշարներով է հարուստ Հայկական լեռնաշխարհը:
Հայկական լեռնաշխարհը հարուստ է պղնձի,երկաթի,ոսկու և արծաթի հանքավայրերով , հանքային բուժիչ ջրերով  (Ջերմուկ , Արզնի) , աղահանքերով (Կողբ,Նախիջևան), շինանյութերի մեծ պաշարներով (տուֆ,բազալտ,մարմար):

Պիզային աշտառակ

October 9

Պիզայի թեք աշտարակ կամ Պիզայի աշտարակ, գտնվում է Իտալիայի Պիզա քաղաքում։ Հայտնի է նրանով, որ այն թեք է և այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, թե ընկնում է։

Պիզայի աշտարակը զանգակատուն է: Այն գտնվում է Իտալիայի Պիզա քաղաքում: Կառուցումն ավարտեվել է 1360 թվականին: Աշտարակը ստացել է «ընկնող աշտարակ» անունը և ամբողջ աշխարհում հայտնի է նրանով, որ թեքված է և ընկնելու տպավորություն է ստեղծում: Աշտարակն ունի 294 աստիճան: Բարձրությունը կազմում է 55,86 մետր ամենացածր կողմը և 56,7 մետր ամենաբարձր կողմը: Թեքությունը կազմում է 3054մ:

Այն համարվում է Եվրոպայի լավագույն զանգակատներից մեկը: Աշտարակի կառուցումն իրականացվել է 2 փուլով, սկսվել է 1173 թ.ի օգոստոսի 9-ից, և 2 երկար ընդմիջումներով շարունակվել է մոտ 200 տարի մինչև 1360 թվականը: Աշտարակը կառուցված է սպիտակ մարմարից: 

Հերքվում է այն տարբերակը, որ աշտարակի թեքությունը նրա նախագծի մի մասն է կազմում: Աշտարակի նախագիծը հենց սկզբից սխալ է եղել, առաջին հարկի և փափուկ հողի համադրումից հետո երկրորդ հարկի կառուցումից հետո աշտարակը թեքվեց:

1173 թվականից աշտարակն  իր օրիգինալ ճարտարապետության շնորհիվ ամբողջ աշխարհի ուշադրության կենտրոնում է: Ջանքեր են գործադրվում աշտարակը վերականգնելու համար, առավելապես հիմքն ամրացնելու համար: 2008 թվականից գիտնականները պարզեցին, որ պիզայի աշտարակի հետագա թեքումը դադարեցված է: 2002-2010 թվականներին աշտարակը ռեստարացիայի ենթարկվեց, որի արդյունքում թեքության աստիճանը 5,30-ից հասավ 3,54-ի:Պատմություն 6

Նոյ Նահապետը և մնացածը

October 8

Հաջորդ օրը դպրոցից նորից վազելով եկանք մեր տուն, հաց կերանք, դասերն արեցինք ու բարձրացանք ձեղնահարկ՝ հետներս տանելով մի քանի կարկանդակ՝ սնկով ու կաղամ– բով: Բացեցինք օրագիրը, և սկսվեց…
Բայց թողնենք աստվածներին և տեսնենք՝ ինչ եղավ հետո: Ըստ տարբեր ժողովուրդների լեգենդների` մարդը, որ սկզբում մաքուր էր ու կատարյալ, որոշ ժամանակ անց կորցրեց դրախտում ապրելու հնարավորությունը: Ինչպես ասում էին հույները, Ոսկե դարն ավարտվեց: Իմիջիայլոց, հետաքրքիր է, որ ըստ Հին Կտակարանի՝ դրախտի չորս գետերը սկիզբ են առնում Հայկական լեռնաշխարհից: Դժվար է ասել՝ ինչի մա սին է վկայում այդ լեգենդը, բայց արդյո՞ք պատահական է: Հետո մարդը բնակեցրեց երկիրը և սկսեց չարաշահել իր գի տելիքն ու վնասել բնությանը։ Որքան նման է այդ պատկերը մեր դարին, երբ հարստանալու համար ոչնչացնում են ան- տառներ ու տարատեսակ կենդանիների, ճեղքում են երկրի ընդերքը կամ պղտորում, փչացնում են ջրերը… Եվ եթե այդպես շարունակվի, ի՞նչ է սպասվում մեր թոռներին ու ծոռներին հարյուր կամ հարյուր հիսուն տարի հետո: Մարդը պիտի սիրի Երկիր մոլորակը. չէ՞ որ մեր տունն է այն: Պիտի սովորենք համեստ ապրել ու բավարարվել նրանով, ինչն իսկապես անհրաժեշտ է, այլապես մեզ նորից աղետ է սպասվում, և ո՞վ գիտի՝ կկառուցի արդյոք որևէ մեկը մի նոր տապան՝ մարդուն
փրկելու համար:
Նոյի մասին պատմությունը նույնպես Հայոց աշխարհի
հետ է կապվում: Իզուր չեն հայ մարդիկ հաճախ ասում՝ «Նոյի
թվին» կամ «Նոյի ժամանակ»… Հին Կտակարանն ասում է,
որ Նոյը առաջին անգամ ծիածան տեսավ՝ հենց Արարատի
գլխին կամար կապած, երբ ցրվեց ջրհեղեղի մառախուղը,
և երևացին ցամաքն ու կապույտ երկինքը: Փարիզում, ուր ես գնացել էի Բեռլինից, ինձ հաջողվեց տեսնել երեք հետաքրքիր բարձրաքանդակներ, որոնց վրա Նոյան տապանն էր՝ կա– ռուցման ընթացքում, ջրհեղեղի ժամանակ և Արարատ լեռան գագաթին: Դա Սեն Շապել կոչվող երկհարկանի սպիտակ եկեղեցում էր, որի երկրորդ հարկում պատերի փոխարեն գունավոր լուսամուտներ են՝ վիտրաժներ: Ես նկարեցի և եկեղեցին, և Նոյան տապանի պատկերները:
Նոր Ջուղա մեկնելուց առաջ՝ 1905 թվականին, գնացել էի Վաղարշապատ: Ինձ հաջողվեց հանդիպել մեր մեծ ճար- տարապետ ու հնագետ Թորոս Թորոմանյանին, որ հենց նոր էր պեղել Զվարթնոց տաճարը և վերականգնել նրա տեսքը։ Արդյոք պատահական է այս ամենը: Գիտնականները, իհարկե, դեռ Արարատի գագաթին որևէ տապան չեն գտել: Սակայն չէ որ մենք արդեն ստույգ գիտենք վերջին սառցե շրջանի մասին, որի ավարտից հետո սառույցը սկսեց հալվել, և համաշխար–
հային օվկիանոսի մակարդակը կտրուկ բարձրացավ: Գուցե նույն բանն են ասում լեգենդն ու այսօրվա գիտությունը: Ո՞վ գիտի, գուցե ճիշտ է նաև հին պատմությունը՝ Նոյի և խորտակված մայրցամաք Ատլանտիդայի մասին, և մի օր որևէ գիտնական կգտնի դրա ապացույցը…
Ի դեպ, Հնդկաստանում էլ կա նման լեգենդ: Այստեղ Նոյին անվանում են աստվածային Մանու: Ասում են՝ նա մի օր ձուկ բռնեց, որը հանկարծ խոսեց նրա հետ և ասաց.

-Պահիր ինձ քեզ մոտ, պաշտպանի՛ր և պահպանի՛ր: Այդ ընթացքում կառուցիր նավ: Երբ ժամանակը գա, կկանչես քո յոթ աշակերտներին՝ մեծ իմաստուններին, նաև լավագույն մարդկանց, կվերցնես կենդանիների ամեն տեսակից մեկա կան զույգ և նավով կհետևես ինձ: Կսկսվի մեծ ջրհեղեղ, բայց ես կտանեմ ձեզ այնտեղ, որտեղ դուք կփրկվեք:
Ձուկը մեծացավ, հսկայական չափերի հասավ. նա ուներ մի եղջյուր: Մանուն նրան բաց թողեց օվկիանոս և կատարեց նրա ասածը: Եվ մի օր ձուկը եկավ Մանուի հետևից և տարավ նրա նավը մի բարձր լեռան գագաթ: Ասում են՝ դա Արարիչն էր՝ ձկան կերպարանքով: Հետո, ասում են, Մանուն տվեց յոթ

սուրբ իմաստուններին նոր օրենքներ, որ տարածեն մարդկանց մեջ: Մանուի օրենքների գիրքն այսպես է սկսվում.
«Մեծ իմաստունները մոտեցան Մանուին, որ նստած էր՝ իր մեջ խորասուզված, և պատվելով նրան պատշաճ կերպով՝ այսպես խոսեցին․ – Բարեհաճիր, Աստվածային, ասել մեզ հստակ և ճիշտ կարգով արբազան օրենքներն ամենի, քանզի միայն դու ես, տիրակալ, այս ամբողջի մեջ իմանում էությունն ինքն- էականի՝ անճանաչելի և անչափելի
Նա, ում իշխանությունն անսահման է, ստանալով այս հար- ցը մեծահոգի իմաստուններից, հարկ եղած կերպով պատվեց նրանց և պատասխանեց՝ ասելով․
-Թող լինի լսելի այս աշխարհը խավար էր, անտեսանելի, անսահմանելի, բանականությանը անհաս, անընկալելի կարծես ամբողջությամբ ընկղմված խոր քնի մեջ։ Այդժամ աստվածային Ինքնէականը հայտնվեց անհաղթ ստեղծարար ուժով՝ ցրելով խավարը: Նա միայն մտքով ճանաչվողը, զգայարանների համար անորսալին, անտեսանելին, հավերժը, բոլոր արարված էակներին իր մեջ ընդգրկողը և անընկալելին, շողաց սեփական կամքով»:
Երբ մեզ կանչեցին ընթրելու, պարզվեց, որ երկար ժամա– նակ էր անցել, մենք չէինք էլ նկատել: Ընթրիքից հետո դուրս եկանք` աստղերին նայելու: Տեսանք Հարդագողի Ճանա- պարհը: Հիշո՞ւմ եք, այն իր անունն է ստացել Վահագնի շնոր- հիվ, որը հարդ էր գողացել հարևան երկրից՝ Ասորեստանից, որպեսզի հայ մարդիկ տաքանան: Ճանապարհին հարդի մի մասը թափվեց երկնքում, և այդպես առաջացավ Հարդագողի ճանապարհը: Հիշո՞ւմ եք, ամռանը մենք եղել ենք Վահագնի և Աստղիկի ջրվեժների մոտ՝ Խոսրովի անտառում:
Մենք տեսանք նաև Մեծ Արջը: Պապիկն ասաց, որ այդ համաստեղությունը Հայաստանում և Պարսկաստանում ան- վանում էին Յոթ եզներ, իսկ Հնդկաստանում՝ Յոթ սուրբ իմաստուններ: Հետո գտանք Բևեռային աստղը, որը շողում է Փոքր Արջի համաստեղության մեջ և ցույց է տալիս հյուսիսը: Անահիտին ու Մհերին տուն կանչեցին, մենք էլ գնացինք քնելու: Երազում ինձ էին նայում յոթ իմաստունների աստղերը:

Ով գիտի՝ ինչպես սկսվեց ամեն ինչ

October 2

Հաջորդ օրը դպրոցից վազելով եկանք մեր տուն: Հաճույքով կերանք տատիկի ապուրն ու փլավը, բայց հետո արդեն հազիվ էինք համբերում, նույնիսկ հրաժարվեցինք տաք գա– թայից: Լավ է՝ տատիկն ասաց, որ մի քանի կտոր տանենք՝ «խաղաղ բնակչությանը» կերակրելու համար: Մենք, իհարկե, չասացինք, որ էլ կռիվ կռիվ չենք խաղում։ Եվ ահա, մենք նորից ձեղնահարկում ենք և բացել ենք օրագրի հաջորդ էջը։
Ես, լինելով հին լեզուների ու պատմության մասնագետ, տարիների ընթացքում հասկացել եմ. եթե ճիշտ կարդայինք հին գրքերը, կտեսնեինք, որ դրանց հեղինակները խորագետ և իմաստուն մարդիկ են եղել: Այսօր գիտությունը, ինչ խոսք, շատ բան գիտի աշխարհի մասին. չափում է, կշռում, նայում աստղադիտակի կամ մանրադիտակի միջով… Եվ դա լավ է, դա անհրաժեշտ է մեր կյանքի համար: Սակայն…
Մա՛րդ, դու դարձել ես անչափ խելացի: Բայց աստղադի տակի միջով դու չես տեսնում ամբողջ երկինքը. միայն փոքրիկ հատվածն ես խոշորացնում: Մանրադիտակը ցույց չի տալիս ամբողջ ծաղիկը, միայն փոքրիկ բջիջը։ Դու մաս- նատում ես, չափում, կշռում, բայց արդյոք չե՞ս կորցնում բուն իմաստը։ Գնացքի պատուհանից դու այլևս չես նայում աշխար– հին այնպես, ինչպես առաջ՝ անշտապ, ուշադիր: Երբ հեռագիր ես ուղարկում, դա այն նամակը չէ, որի ամեն բառի մեջ հո- գիտ էր ապրում։ Եվ եթե այսօր այդպես է, ի՞նչ կլինի հարյուր տարի հետո: Ինչ-որ մեկն ասել էր. այսօրվա մարդը խելոք է, իսկ անցյալի մարդն իմաստուն էր: Ինչպե՞ս անենք, որ մեր «խելոքությունը» չխանգարի իմաստությանը, լրացնի նրան… Օրինակ՝ որքան հետաքրքիր է աշխարհի արարման տարբեր պատկերները համեմատելը։ Հին Կտակարանն ասում է.
«Ի սկզբանէ արար Աստուած զերկին եւ զերկիր: Եւ երկիր էր աներեւոյթ եւ անպատրաստ, եւ խաւար ի վերայ անդնդոց.
եւ Հոգի Աստուծոյ շրջէր ի վերայ ջուրց: Եւ ասաց Աստուած. Եղիցի լոյս: Եւ եղեւ լոյս: Եւ ետես Աստուած զլոյսն զի բարի է. եւ մեկնեաց Աստուած ի մէջ լուսոյն եւ ի մէջ խավարին: Եւ կոչեաց Աստուած զլոյսն Տիւ, եւ զխաւարն կոչեաց Գիշեր. եւ եղեւ երեկոյ եւ եղեւ վաղորդայն, աւր մի»:
Կալկաթայում ինձ բախտ վիճակվեց հին հնդկերենից՝ սանսկրիտից, թարգմանել այսպիսի մի
դրվագ.

Չկար ո՛չ անգոյություն և ո՛չ գոյություն,
Ո՛չ տարածք օդային, ո՛չ երկինք՝ վերևում։
Ի՞նչն էր շարժվում, որտե՞ղ, ո՞ւմ օգնությամբ:
Ի՞նչ ջրեր էին դրանք՝ խոր անդունդում:

Չկար ո՛չ մահ, ո՛չ անմահություն,
Ո՛չ նշան՝ ցերեկվա, ո՛չ էլ՝ գիշերվա նշան:
Ինչ–որ Բան էր շնչում՝ օդն առանց շարժելու,
Եվ չկար ուրիշ ոչ մի բան:

Խավարը սկզբում խավարով էր ծածկված,
Եվ ամենը՝ հորձանք՝ խառնված ու խռով:
Դատարկության մեջ կայանում էր այն,
Ինչ ծնված էր տապի ուժով:

Սկզբում եկավ Նրա մոտ ցանկություն՝
Մտքի սերմն առաջին.
Անէություն էր դառնում Էությունը՝
Սրտում բացվելով իմաստուններին:

Ո՞վ աշխարհը ստեղծեց: Աստվածներն ուշ եկան:
Ինքն իրեն արարեց:
Կիմանա Միայն Նա,
Ով վերին երկնքում է,
Կամ էլ… չի իմանա և Նա:

Միացնենք իրար. սկզբում չկար ոչինչ՝ ո՛չ գոյություն, ո՛չ անգո- յություն, ո՛չ տարածություն, ո՛չ ժամանակ, միայն խավար՝ անդունդի վրա: Եվ աներևույթ ու անպատրաստ էր ամեն ինչ:

Հետո տապի ուժով խավարի մեջ շողաց առաջին մտքի լույսը և անջատվեց խավարից: Էությունը սկսեց դառնալ Անէություն, միտքը՝ երևացող աշխարհ: Այդ աշխարհն արարողին Հնդկաստանում անվանում են Բրահմա: Վիշնուն պահապանն է, իսկ Շիվան՝ քանդողը։ Եվ այս պատկերները իմաստուններին բացվում էին սրտում։ Իսկական իմաստությունը մարդու սրտում է ապրում։ Բայց նույնիսկ իմաստուններից է թաքնված սկզբերի սկիզբը, դա գիտի միայն Նա, ով դիտում է աշխարհը բարձրագույն երկնքից: Իսկ գուցե չգիտի և Նա: Ո՞վ է Նա: Մենք Հին ու Նոր կտակարաններում նրան անվանում ենք Հայր: Մի էություն, մի ուժ, որը չես կարող ո՛չ նկարագրել, ո՛չ պատկերացնել…
Ահա այսպես են լրացնում իրար հին աշխարհի երկու իմաստուն գրքերը՝ Աստվածաշունչը և հնդկական Վեդաները: Եվ այսօրվա գիտությունը, եթե խորությամբ նայենք, նույնն է ասում, միայն թե բառերն են ուրիշ: Եվ նույնը երևում է, երբ Հին Կտակարանում կարդում ենք աշխարհի արարման մնացած օրերը՝ բույսերի, պարզ կենդանիների, հետո կաթնասունների և, վերջապես, մարդու արարումը։
Իսկ իրանական ցեղերը, հավանաբար նաև հնագույն շրջանի հայերը համարում էին, որ սկզբում Զրվանն էր՝ Հա- վերժ ժամանակը, հետո նրանից ծնվեցին լույսի աստված, աշխարհի արարիչ Ահուրամազդան (Իմաստուն Տերը՝ մեր Արամազդը) և խավարի, ստի ու մահվան ոգին՝ Ահրիմանը: Երբ Արամազդը ստեղծում էր աշխարհը, Ահրիմանը փորձում էր ամեն ինչ փչացնել: Նրա պատճառով, Արամազդի ստեղծած բարի և օգտակար կենդանիներից բացի, առաջացան վնասակար ու թունավոր կենդանիներ ու միջատներ: Հետո արարվեց առաջին մարդը՝ Գայոմարդը, որն անմեղ էր ու կատարյալ, ինչպես Ադամը։ Նա դեռ չուներ սովորական մարդկային կերպարանք, այլ սպիտակ էր, Արևի նման պայծառափայլ ու շրջանաձև: Ահրիմանը ոչ մի կերպ չկարողացավ շեղել նրան բարի լինելուց: Բայց Ահրիմանին օգնում էր նրա ստեղծած չար դիվուհին ստի ոգի Դրուժը (իզուր չէ, որ հայերեն ասում ենք «ուխտադրուժ», «երդումը դրժել»): Նրանց հաջողվեց այնպես անել, որ Գայոմարդը հիվանդացավ ու մեռավ: Այդ ժամանակ նրա մարմնի տարբեր մասերից դուրս եկան յոթ մետաղներ, ընդ որում, հոգուց՝ մաքուր ոսկի։ Մարմնի մի մասն էլ հայտնվեց Մայր հողի՝ Սպենդարմատ (հայերի մոտ` Սպանդարամետ) աստվածու– հու մոտ: Սպենդարմատի ընդերքում նա արմատ տվեց, որից մի ծառ աճեց։ Այդ ծառից ծնվեց առաջին մարդկային զույգը՝ Մարդյան և Մարդյանան: Նրանց ասում են նաև Մաշյա և Մաշյանա, կամ Միհրիե և Միհրիանե:
Անահիտին ու Մհերին տուն կանչեցին, և մենք չշարու– նակեցինք, քանի որ խոսք էինք տվել իրար, որ միայն միասին ենք կարդալու: Իսկ մենք մեր ծնողներից ու մեծերից գիտենք. եթե խոսք ես տվել, ինչ էլ լինի, պիտի կատարես:Պատմություն 6

Ինչ կարող են անել աղջիկները

September 26

Ընթրիքի ժամանակ ես միամիտ տեսք ընդունեցի և հարցրի.
-Հայրիկ, ա՛յ դու հնագետ ես, չէ՞։ Դու ի՞նչ ես հայտնագործել:
-Ամենամեծ հայտնագործությունս առայժմ ձեր մայրիկն է, որին ես հանդիպեցի պեղումներին, – ծիծաղեց հայրիկը:
– Բայց նա այնքան էլ հին չէր, չէ՞- ասաց Վաղինակը՝ մի
տեսակ կասկածանքով նայելով մայրիկին:
Այս անգամ ծիծաղեցինք բոլորս, իսկ մայրիկն ասաց.
Ես կլանված նկարում էի, և ձեր հայրիկն ինձ հնադարյան արձանի տեղ դրեց։
– Իրականում ես մասնակցել եմ արշավախմբի, որը պեղել է մի քանի հին դամբարան,– ասաց հայրիկն արդեն ավելի լուրջ:
Իսկ պեղումներին երեխաները կարո՞ղ են մասնակցել,- համառորեն շարունակում էի ես «միամիտ» հարցերիս շարքը։
Ո՛չ, չեն կարող,– ասաց հայրիկը։
– Ինչո՞ւ,- հետաքրքրվեց Անահիտը:
– Նախ՝ կարող է՝ անզգուշորեն ինչ–որ բան փչացնեն,– ասաց
հայրիկը,— թեև դա ոչ միայն երեխաներին է վերաբերում։ Եվ հետո՝ դա դժվար է ու երբեմն վտանգավոր, հատկապես երբ քարանձավներում են աշխատում:
– Իսկ չի՞ եղել, որ հնագիտական հայտնագործություն անի
որևէ երեխա, – նորից հարցրի ես։
Հայրիկի փոխարեն խոսեց պապիկը, նա լուրջ հարցրեց.
– Պատրաստվում ես հայտնագործություն անել, Աստղիկ: Իսկ հայրիկը երկար լռելուց հետո վերջապես ասաց.
– Կա հնագիտական մի մեծ հայտնագործություն, որն արել է ինը տարեկան աղջիկ: Դա Ալտամիրան է՝ Իսպանիայում: Նրա հայրը, որը սիրում էր հնություններ, որոշեց հետազոտել մի
քարանձավ: Եվ հետը տարավ իր հետաքրքրասեր աղջկան:
Մենք էլ ենք հետաքրքրասեր,– ասաց Անահիտը:
– Գիտեն: Աղջիկը նեղ անցքով մտավ մի տեղ, որը հայրը չէր նկատել: Ու մինչ հայրը գետնին ոսկորներ էր փնտրում, աղջիկը նայեց վերև ու առաստաղին տեսավ հոյակապ պատկերներ։ -Այդ աղջկան պարգևատրեցին,– հարցրեց Անահիտը:
– Այն, ինչ եղավ հետո, ամոթալի էր,– ասաց հայրիկը,– երբ աղջկա հայրը պատմեց այդ մասին, մասնագետները չհավատաց ին՝ ասացին, որ ամբողջն ինքն է նկարել, որպեսզի
հայտնի դառնա:
-Բայց ինչո՞ւ,– բացականչեցի ես:
Վստահ էին, որ նախամարդը նման էր գազանի և այդպես նկարել չէր կարող: Տարիներ անց հասկացան իրենց սխալը:
– Իսկ ի՞նչ է նշանակում՝ բնօրրան,— հարցրի ես։
– Ծննդավայր, հայրենիք,– ասաց պապիկը:
-Հայաստանը մարդկության հայրենի՞քն է,– հարցրեց Մհերը։
-Հայկական լեռնաշխարհում մարդը ապրել է հնագույն ժամանակներից ի վեր,– ասաց հայրիկս, և շատ գիտնականներ համարում են, որ բարեկամ լեզուները այստեղից են տարածվել դեպի Արևելք՝ Իրան, Հնդկաստան, ու Արևմուտք՝ Եվրոպա։ Դա մի ընտանիք է, որը կոչվում է հնդեվրոպական: -Լեզուներն ընտանի՞ք են ունենում,– զարմացավ Վաղինակը։
– Է՞լ ինչ է լինում ամենահին ժամանակներից, — հարցրի ես։
-Շատ բան,– ասաց հայրիկը,- հիշո՞ւմ եք Զորաց քարերը, Մեծամորը, Արենիի Թռչունների քարայրը, Արագածի լճի մոտի պահապան քարը՝ բարի ձկան դեմքով ու խոյի եղջյուրներով:
-Մենք հայրիկի հետ արշավների ժամանակ տեսել ենք Գեղամա լեռների և Ուխտասարի ժայռապատկերները,– ասաց մայրիկը,— ես դրանք նկարել եմ։
-Այն ժամանակ դեռ նոր էինք ծանոթացել,– ժպտաց հայրի կը,– ես փորձում էի ձեր մայրիկի սիրտը շահել իմ գիտելիքով, իսկ նա՝ նկարելով: Էն հին ալբոմդ որտե՞ղ է, խնդրում եմ, բե՛ր: Մայրիկը բերեց իր ալբոմներից մեկը, և մենք մինչև ուշ երեկո նայում էինք ու լսում…

Մենք հասկանում ենք, որ շատ բան չենք հասկանում

,September 18

Ես օրագիրը փոխանցեցի Անահիտին, և նա շարունակեց:
Տարօրինակ զգացում ունեմ այս պահին. հայրենիքս մարդկության բնօրրաններից մեկն է՝ Վանա լճով ու Սևանով, Արարատով ու Արագածով: Հայաստանն այնքան հին պատմություն ունի. գլուխդ պտտվում է, երբ փորձում ես պատկերացնել: Արևելյան և Արևմտյան Հայաստանում ամեն տեղ տեսնում ես հնագույն մշակույթի հետքեր: Օրինակ՝ ձկներ հիշեցնող բարի քարերը, որոնք ժողովուրդն անվա– նում է վիշապաքարեր։ Այդ քարերը սովորաբար կանգնած են լինում սարերում` աղբյուրների մոտ. հազարավոր տարիներ լուռ պահպանել են նրանք ջրի մաքրությունը: Սարերում կան քարերի շրջաններ ու շարքեր՝ հնագույն տաճարներ, որտեղից հետևել են աստղերին և մոլորակներին ու զոհեր մատուցել մեզ անծանոթ աստվածներին, որպեսզի վաստակեն նրանց բարի վերաբերմունքը: Երևի նույն նպատակով արվել են Սյունիքի և Գեղամա լեռների ժայռապատկերները: Նրանց մեջ կան նաև իսկական վարպետների գործեր։
Երևակայությանս ուժով հազարավոր տարիներ հետ եմ գնում և տեսնում. ուղիղ դիրք նվաճած և դրա շնորհիվ ձեռքերն ազատած մարդու՝ homo erectus-ի մոտ փայլատակում է մտածելու ունակությունը: Հայտնվում է homo sapiens-ը՝ մտածողությամբ օժտված Մարդ բանականը: Այո՛,

ուղղահայաց դիրքի և ազատ ձեռքերի շնորհիվ է մարդը հմտանում բազմաթիվ գործերում, և դրանից արթնանում է մտքի լույսը։ Տեսնում եմ նախնադարյան մարդկանց 20-30 հոգանոց խմբերը, որոնք ապրում են միասին, հիմնականում ոչ շատ խոր քարանձավներում և այնտեղ, որտեղ նոսրացող անտառը դառնում է հովիտ ու դաշտ: Սնունդը շատ պարզ է՝ որս ու ձկնորսություն, տարբեր պտուղներ ու վայրի մեղուների մեղր: Հավաքչությամբ հիմնականում կանայք են զբաղվում, որսով՝ տղամարդիկ, թեև պատահում է և հակառակը (այդ մասին վկայում են որոշ պեղումներ):
Կան ցեղեր, որտեղ իմաստուն մայրերն են ամեն ինչ որոշում: Նրանց պաշտում են, քանդակում նրանց արձանները: Իսկ որտեղ ավելի շատ գնահատվում է ուժն ու քաջությունը, տղա– մարդիկ են իշխում: Նրանք ավելի հմուտ են որսորդության մեջ, իսկ կանայք ճանաչում են պտուղներն ու խոտերը և համարվում են իմաստուն, «տեսնող»` ապագան գուշակող: Նրանցից շատերը նույնիսկ բուժում են խոտերով: Որտեղի՞ց է այդ գիտելիքը: Դժվար թե միայն փորձից: Չէ՞ որ մինչև բա– զում խոտերի ու ծաղիկների մեջ հազվագյուտ դեղաբույսը գտնելը այնքան անօգուտ և նույնիսկ թունավոր բույսեր պիտի փորձես: Երևի դա յուրահատուկ բնազդային գիտելիք է. այսօր էլ գյուղերում հանդիպում են նման մարդիկ:
Երբ տղամարդիկ գնում են որսի, կանայք մնում են տանը, հետևում երեխաներին և պահպանում կրակը: Երեխաները կարծես բոլորինն են, չկան «իմն» ու «քոնը»: Նույնիսկ մոր կաթով սնվող փոքրիկները հանգիստ մոտենում են մյուս մայրերին և ուտում նրանց կաթը: Որսն ու հայթայթած սնուն– դը հավասար են բաժանում, ինչպես այսօր էլ՝ Ավստրալիայի կամ Ամազոնիայի բնիկ ցեղերի մոտ: Դա կտրուկ տարբե– րում է քարե դարի մարդուն կենդանիներից, օրինակ՝ շիմպանզեներից, որոնց մոտ ամեն ինչ որոշում է ուժը:
Երեկոյան կամ հատուկ տոնական օրերին ամբողջ խումբը հավաքվում է կրակի շուրջը։ Մարդիկ երգում են ու պարում՝ տրվելով երաժշտությանը: Ավելի շատ երգում են կանայք՝ օջախի պահապանները: Տղամարդիկ ունեն այլ կարևոր դերեր, որոնցից մեկը ցեղը պաշտպանելն է, թեև երբեմն կանայք էլ են նրանց միանում: Ասացի «քարե դար» և հիշեցի այդ շրջանի բազմաթիվ քարե գործիքները: Հայկական լեռնաշխարհում դրանք սովորաբար պատրաստված են վանակատից և ածելու սրություն ունեն:
Քարե դարի մարդու բացօթյա ու քարանձավային տաճար– ները զարմանալի են: Բարձր լեռներում, աստղային երկնքի տակ իրար վրա կամ կողք կողքի, շարքերով կամ շրջաններով դրված են հզոր քարեր` մեգալիթներ (հունարեն՝ pévac – մեծ, Xieos – քար), որոնց դիրքը համապատասխանում է ամառային կամ ձմեռային արևադարձի արևածագին ու հիմնական աստղերին: Բացի լուսատուներից, քարե դարի մարդը պաշ- տում էր նաև ոգիներին. նախնիների և բնության՝ քամու, ծովի, անտառի, սարի, գետի, լճի…
Քարե դարի վերջին շրջանում՝ նեոլիթում (հունարեն՝ véos – նոր, և Milos – քար), կատարվում է իսկական հեղա– փոխություն։ Որսից ու հավաքչությունից բացի, մարդը սկսում է կենդանիներ ընտելացնել և հող մշակել: Չի բավարարվում բնության նվերներով, ինքն է ստեղծում բարիքներ: Եվ այդ շրջանի՝ նեոլիթյան հեղափոխության բնօրրաններից մեկը նույնպես Հայկական լեռնաշխարհն:
Քարե գործիքներին փոխարինում է մետաղը. սկզբում պղին– ձը, հետո՝ նրանից ստացված բրոնզը, այնուհետև երկաթը։ «Պղնձե դար», «բրոնզե դար», «երկաթե դար»: Ինչքա՜ն գեղե- ցիկ իրեր են պատրաստվել այդ դարաշրջաններում... Պատմաբանները դրանցով վերականգնում են այդ օրերի պատկերը։ Ես ասացի՝ պատմաբանները: Իսկ ի՞նչ է պատմությունը: Մենք սիրում ենք պատմել մարդու կյանքը, անցած ուղին ու արկածները կենսագրությունը: Պատմությունը մարդկության կենսագրությունն է: Անցյալի պատկերը կառուցվում է բանավոր ու գրավոր աղբյուրներից, նկարներից, քանդակներից ու ճարտարապետությունից: Հնագետները պեղում են իրեր՝ զարդեր, գործիքներ, զենքեր, սպասք: Բայց դա ոչինչ չէր տա, եթե չլիներ այդ ամենը միացնող պատկերավոր միտքը, եթե չկարողանայինք «ներքին հայացքով» տեսնել հեռավոր անցյալը: Մարդկության հավաքական հիշողություն և փորձ՝ ահա թե ինչ է պատմությունը: Ինչպե՞ս կարող ենք ապագա ունենալ, եթե չիմանանք և չարժևորենք անցյալը։ «Ո՞վ ենք, որտեղի՞ց ենք, ո՞ւր ենք գնում» հավերժ հարցերից պատմությունը փնտրում է երկրորդի պատասխանը։
Այո, նախնադարի մարդն այնքան պարզունակ չէր, որքան երբեմն կարող է թվալ: Այդ են վկայում Հայկական լեռնաշխարհի, Ֆրանսիայի, Իսպանիայի հուշարձանները կամ, օրինակ, Բրիտանիայի՝ հսկա քարերից կառուցված շրջանաձև բացօթյա տաճար–աստղադիտարանը՝ Սթոունհենջը:

Իսպանիայում եղա Ալտամիրայի քարանձավում, որտեղ կան բազմաթիվ պատկերներ: Դրանք 30-40 հազար տարե– կան են և իսկապես մեծ նկարիչների գործեր են: Հետաքրքիր է, որ Ալտամիրան հայտնաբերել է ինը տարեկան մի աղջիկ:
Քարանձավն ունի 270 մետր երկարություն և բաժան- վում է փոքր ու մեծ դահլիճների` կենդանիների, մարդկանց և այլ պատկերներով: Ինձ հաջողվեց արտանկարել դրանցից մի քանիսը։

Ասում են՝ քարեդարյան մարդը քիչ է տարբերվել կենդանուց: Իբր վախեցել է բնությունից, այդ պատճառով էլ ստեղծել է նման պաշտամունքային պատկերներ: Բայց չէ՞ որ մենք նրան չենք տեսել, չէ՞ որ դա ընդամենը ենթադրություն է: Մի՞թէ կենդանու պես վայրենի էակը կարող էր ստեղծել այսպիսի գեղեցկություն: Եվ չէ՞ որ նա բնության մեջ էր ապրում, դա իր հարազատ տունն էր: Ասե՛ք ինձ, կարո՞ղ է արդյոք բնությունից վախեցողը մտնել քարանձավի խորքերը, քայլել սրահից սրահ՝ անհայտ խավարի մեջ։ Եվ անել դա ո՛չ թե վտանգից թաքնվելու, այլ նկարելու նպատակով՝ ստեղծելով վառ, գրե– թե իրական պատկերներ: Այդպես կարող է մտածել միայն մեծամիտ ու վախկոտ մեկը, ով ինքն է բնությունից վախենում: Մայր Երկրի մութ խորքերը, լուսաբացն ու մայրամուտը, աստղային երկնքի հավերժական լռությունը, ծիածանի պայ– ծառ գույները, ամպրոպի հաղթական որոտը… Եթե մենք այլևս չենք զգում նրանց զորությունն ու գեղեցկությունը, արդյո՞ք իրավունք ունենք ենթադրելու, որ մեր նախնիները վախից էին բնակեցնում աշխարհը բարձրագույն ուժերով: Եվ եթե մենք այդպես ենք վերաբերվում մեր նախնիներին, պատկերացնո՞ւմ ենք արդյոք՝ ինչ կասեն մեր մասին նրանք, ովքեր կգան մի քանի հազար տարի հետո:
Մայրիկը կանչեց ընթրելու։ Ի՞նչ արած, պետք էր գնալ: Որոշեցինք, որ կփորձենք խոսեցնել մեծերին, որովհետև հասկացանք, որ շատ բան չհասկացանք:

Ինչ կարելի է գտնել ձեղնահարկում

September 11

Բարև: Դուք հիշում եք ինձ: Ես Սատղիկն եմ՝ Քաղցր
Աղբյուրից, լարախաղաց ու ձեռնածու: Հիշում եք՝ ես ձեզ պատմել էի մեր փոքրիկ թափառաշրջիկ կրկեսի ամառային ճամփորդության մասին։ Դա անցյալ ամռանն էր, որն իմ կյանքի ամենազարմանալի ամառը դարձավ: Աշնանը այնքան բան կար հիշելու, մտածելու, նկարելու և գրելու… Չնայած դուք երևի հիշում եք, որ աշնանը գյուղում ազատ ժամանակ շատ չի լինում. բերքն այնքան է, որ չես հասցնում հավաքել Դե, ես ձեզ դրա մասին պատմել եմ, էլ հիմա չկրկնեմ: Ուրեմն՝ աշնանը աշխատեցինք, խաղացինք, նկարեցինք ու գրեցինք, հետո եկավ ձմեռը՝ երկարատև ու ցուրտ, ինչպես միշտ լի նում է մեր կողմերում։ Եվ հիմա ես ուզում եմ պատմել ձեզ այդ ձմեռվա, իմ կյանքի ամենազարմանալի ձմեռվա մասին:
Ձմռանը ձնագնդիկ խաղալը, ձյան մեջ ծնկներից բարձր խրվելով դպրոց գնալը, կենդանիներին խնամելը, մայրիկի ու տատիկի հետ հաց թխելը ես շատ եմ սիրում։ Իսկ ամենից շատ սիրում եմ երեկոները վառարանի շուրջը հավաքվում է ամբողջ ընտանիքը, գալիս են հարևանները երեխաների հետ, և պապիկը կամ հայրիկը սկսում են պատմել, մայրիկը, անկյունում նստած, նկարում է, տատիկը թել է մանում՝ գետնին պարեցնելով հին իլիկը, կամ էլ բրդյա գուլպա է գործում հինգ շյուղով: Բայց այս ձմեռը տարբերվում էր մյուսներից, քանի որ
բոլորովին անսպասելի իրադարձություններ տեղի ունեցան: Ամեն ինչ սկսվեց այն օրը, երբ ես, կրտսեր եղբայրս՝ Վա ղինակը, Անահիտն ու Մհերը՝ ընկերներս, որոնք ապրում են երկու տուն ներքև, և Սևուկը խաղում էինք մեր ձեղնահար կում: Մենք դատարկ արկղեր մոտեցրինք հին պահարանին ու փայտե մեծ սնդուկին և ամրոց կառուցեցինք։ Զորավարը ես էի, Սևուկի հետ պաշտպանում էի պարիսպը, Վաղինակին ուղարկել էի հետախուզության (նա պիտի տատիկի մոտից թաքուն մի քանի կտոր խմորեղեն բերեր), Անահիտը (որպես
խաղաղ բնակչություն) թաքնվել էր սնդուկի մեջ, իսկ Մհերը թշնամին էր. նա պետք է դրսից հարձակվեր ու գրավեր ամրոցը: Երբ Վաղինակը վերադարձավ, մենք թշնամու հետ զինադադար կնքեցինք, որպեսզի միասին ուտենք խմորեղե նը, թե չէ խաղաղ բնակչությունը սովից կկոտորվեր: Հետո ես որոշեցի ստուգել ամրոցի բոլոր անկյունները՝ լրտեսներին բռնելու նպատակով, և մտա պահարանի մեջ: Բացեցի առաջին պատահած տուփը, և ձեռքումս հայտնվեց մի հին, հաստափոր տետր՝ դեղնած էջերով ու մաշված կազմով, որի վրա թանաքով, գեղեցիկ ու հստակ ձեռագրով գրված էր.

Դե, նման գանձ գտնելուց հետո էլ ի՞նչ պատերազմ: Ես վազեցի ներքև ու տատիկից խնդրեցի մոմ ու լուցկի:
– Ա՛յ պիճուր, բա էն լամպն ի՞նչ եղավ,- հարցրեց տատիկը (մեզ մոտ «պուճուր»–ին «պիճուր» են ասում): – Տատի՛, մենք հին ժամանակների տուն ենք խաղում, պետք է:
-Ա՛ռ,– ասաց տատիկը,– տես՝ տունը չվառեք:
Ես ամեն ինչ տարա, և շուտով բոլորս տեղավորվեցինք
ձեղնահարկում դրված հին սեղանի շուրջը (Սևուկը` սեղանի տակ՝ ոտքերիս) ու մոմի դողացող լույսի տակ սկսեցինք
կարդալ: Ավելի ճիշտ, ես կարդում էի, իսկ մյուսները լսում էին:

Այսօր լրացավ յոթ տարին այն օրից, երբ ես իմ սիրելի Հայաստանից` իմ հարազատ Շուշիից, մեկնեցի Արևելք: Պարսկաստանի հայ ընկերներից հրավեր ստանալով՝ եկա Նոր Ջուղա՝ դասավանդելու հայկական դպրոցում։ ժամա– նակակից հայերենից ու գրաբարից բացի, դասավանդեցի ռուսերեն, գերմաներեն, հին հունարեն, պատմություն և աշ– խարհագրություն: Ղեկավարեցի նոր Ջուղայի երգչախումբը, գրեցի և բեմադրեցի «Սասունցի Դավիթ» պիեսը, մի քանի հին լեզուներից թարգմանեցի որոշ գրքեր և, վերջապես, ամենակարևորը. հանդիպեցի Աննային, որ, ո՞վ կհավատար, Նոր Ջուղա էր եկել Հնդկաստանից՝ հեռավոր Կալկաթայից։ Մենք ծանոթացանք «Սասունցի Դավիթ»-ի փորձերի ժա մանակ: Աննան պատահմամբ մտել էր հայկական ակումբ, տեսել մեզ և զարմացած նայում էր բեմի անցուդարձին: Այդ օրը պարզվել էր, որ գլխավոր դերասանուհին այլևս չի գալու, և Խանդութի դերը կատարող չկա: Շփոթված կանգնած էինք բեմի վրա. մտածում էինքինչպես փրկենք ներկայացումը, մեկ էլ դահլիճի վերջում նկատեցի մի օրիորդի՝ մեծ աչքերով ու ոսկուն տվող դարչնագույն մազերով։ Հարցրի՝ ով է, ինչ է: Պարզվեց՝ Հնդկաստանից է հայ վաճառականի ընտանիքից, Նոր Ջուղա հյուր է եկել՝ բարեկամների մոտ: Մինչ օրս չեմ հասկանում` ինչու և ինչպես, բայց ինչ–որ բան ինձ դրդեց առաջարկել, որ բեմ բարձրանա և փորձի Խանդութի դերը: Եվ նա անսպասելիորեն համաձայնեց, ու քիչ հետո մեր խումբն արդեն հնարավոր չէր պատկերացնել առանց Աննայի:
Զարմանալի է, չէ, ես ծնվել ու մեծացել եմ Արցախո
ւմ, կրթություն ստացել Շուշիում և Թիֆլիսում՝ Ներսիսյան դպրոցում։ Ուսումս շարունակել եմ Սանկտ Պետերբուրգում՝ դառնալով հին լեզուների մասնագետ։ Հետո մեկնել եմ Բեռ լին, որտեղ ստացել եմ մագիստրոսի կոչում: Վիեննայում դարձել եմ դոկտոր ու վերադարձել Շուշի: Եվ ահա, այդքանից հետո գալիս եմ Պարսկաստան՝ Նոր Ջուղա, և այնտեղ հանդիպում մի երիտասարդ հայուհու, այն էլ որտեղից… հե- ռավոր Կալկաթայից, որտեղ, արի ու տես, այնքան հայեր են ապրում, որ նույնիսկ առանձին հայկական թաղամաս կա:

Շուտով պարզ դարձավ, որ ես և Աննան առանց իրար չենք կարող ապրել: Ամուսնացանք և մեկնեցինք Կալկաթա՝ Աննայի ծնողների մոտ: Երեք տարի մնացինք այդ հեքիաթային երկ– րում։ Ես թարգմանիչ էի աշխատում հայ վաճառականների մոտ, Աննան դասավանդում էր: Որոշակի գումար կուտակե– ցինք, և հիմա մեր կյանքում մի նոր էջ է բացվում: Առավոտյան մեկնում ենք. վերջապես կիրականանա մեր վաղեմի երազանքը՝ մեծ ճամփորդություն՝ Արևելքից Արևմուտք:

Բոլորս նայեցինք իրար: Պարզ էր, որ մեր կյանքում էլ է նոր էջ բացվում։ Կամա թե ակամա դարձանք մի հին պատմության մասնակից: Եվ մենք իրար խոստացանք չհանձնվել, մինչև չիմանանք՝ ով է Արշակ Հ.-ն, և ինչով է այս պատմությունն ավարտվում: Ու որոշեցինք, որ առայժմ, մեզանից բացի, ոչ մեկը չպիտի իմանա օրագրի մասին:

Փուլ 1  <<Էջմիածնի Մայր Տաճար>>

Էջմիածնի Մայր տաճար, Հայ Առաքելական եկեղեցու Էջմիածնի կաթողիկոսության գլխավոր կրոնական կառույցը ^{[Ն 1]}: Գտնվում է Հայաստանի Արմավիրի մարզի Վաղարշապատ քաղաքում^[Ն : Ըստ գիտնականների^{[Ն 3]}՝ անտիկ Հայաստանի առաջին Մայր տաճարն է (բայց ոչ առաջին եկեղեցին)^{[Ն 4]} և համարվում է աշխարհի ամենահին Մայր տաճարներից մեկը^{[Ն 5]}:

Եկեղեցին կառուցվել է չորրորդ դարի սկզբին՝ 300-303 թվականներին^[23]՝ քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն ընդունելուց հետո, Գրիգոր Լուսավորչի կարգադրությամբ։ Կառուցվել է նախապես գոյություն ունեցող տաճարի տեղում՝ խորհրդանշելով հեթանոսությունից քրիստոնեության անցումը։ Ներկայիս կառույցի հիմնական մասը կառուցել է Վահան Մամիկոնյանը 483/4 թվականներին՝ պարսկական ներխուժման ժամանակ խիստ վնասվելուց հետո։ Կառուցումից մինչ հինգերորդ դարի երկրորդ կեսը տաճարը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսների նստավայրն էր։

1441 թվականին Վաղարշապատում գումարվեց Ազգային Եկեղեցական Ժողով և որոշում կայացվեց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսությունը Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնին վերադարձնելու վերաբերյալ^[24]։ Այդ ժամանակից մինչ այժմ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը եղել է Հայ եկեղեցու վարչական կենտրոնը։ Հետագայում տաճարը ենթարկվել է մի շարք վերանորոգումների։ 1604 թվականին, իրենց երկրի հանդեպ հայերի նվիրվածությունը թուլացնելու համար, Աբբաս I Սեֆին թալանել է Էջմիածինը՝ տաճարից մասունքներ և քարեր տանելով։ Զանգակատները կառուցվել են 17-րդ դարի երկրորդ կեսին։ 1868 թվականին տաճարի արևելյան մասում կառուցվել է ավանդատուն^[2]։ Այսօր տաճարը ներառում է հայկական ճարտարապետության տարբեր ժամանակաշրջանների ոճեր։ Թուլանալով Խորհրդային շրջանում՝ Էջմիածինը վերակենդանացել է 20-րդ դարի երկրորդ կեսին և անկախ Հայաստանի օրոք^[2]:s

Լինելով հայության մեծամասնության հոգևոր կենտրոնը՝ Էջմիածինը Հայաստանի ոչ միայն կրոնական, այլև քաղաքական, տնտեսական և մշակության կարևոր կենտրոններից է եղել^[25]։ Այս խոշոր ուխտատեղին Հայաստանի ամենաայցելվող վայրերից է^[26]։ Տաճարը, շրջակայքի որոշ կարևոր վաղ միջնադարյան եկեղեցիների հետ միասին 2000 թվականին ընդգրկվել են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում։

Փուլ 2. Աշխարհագրություն

>աշխարհագրական տարածքը 

Էջմիածնի Մայր Տաճարը (հաճախ կոչվում է նաև Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին) Հայ Առաքելական Եկեղեցու հոգևոր կենտրոնն է և համարվում է աշխարհի առաջին քրիստոնեական տաճարներից մեկը։ Այն գտնվում է Հայաստանի Արմավիրի մարզի Վաղարշապատ (նախկին Էջմիածին) քաղաքում։

<դիրքը

Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի եկեղեցին գտնվում է Հայաստանի արևմտյան մասում՝ Արմավիրի մարզի Վաղարշապատ համայնքում։ Այն ունի և՛ աշխարհագրական, և՛ հոգևոր նշանակալի դիրք, որը բազմադարյա պատմության ընթացքում եղել է համահայկական հոգևոր կյանքի կենտրոն։

<մարզը

Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը գտնվում է Հայաստանի Արմավիրի մարզում։

>համայնքը

Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի եկեղեցին գտնվում է Հայաստանի Արմավիրի մարզի Վաղարշապատ համայնքում։

<համայքը

Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի կլիման բնորոշվում է որպես չոր ցամաքային, ինչին բնորոշ են տաք ամառներ, սառնաշունչ ձմեռներ և նվազ քանակությամբ տեղումներ։

>բնության մասին։

Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի բնությունը ձևավորվում է Հայաստանի արևմտյան հատվածի՝ Արարատյան դաշտի բնաբանական ու բնական պայմաններով, որոնք ունեն իրենց յուրահատուկ գեղեցկությունն ու խորհրդանշական արժեքը։p

1.Ընդարձակի՛ր տեքստը՝ գրելով համապատասխան լրացումներ:

Ուրախ երեկո էր: Կապույտ երկնքում մայր էր մտնում պսպղացող արևը: Ասֆալտապատ փողոցներում ու կանաչ այգիներում զբոսնում են երիտասարդները: Հանկարծ փչեց ուժեղ քամին: Քիչ անց սկսվեց հորդառատ անձրև, ուժեղ քամին դարձավ մեծ  փոթորիկ: Որոտաց ուժգին կայծակը, և արևոտ օրը մռայլվեց:

2. Հարցում արտահայտող բառի փոխարեն պահանջվող ձևով գրի՛ր թանգարան բառը:

Տարիներ շարունակ թանգարանը սիրով ընդունում էր այցելուներին:
Թանգարանի տնօրենը ոգևորվել էր նոր գտածոյով:
Չի կարողանում կտրվել իր ստեղծած թանգարանից:
Ինչքա՜ն ենք հպարտանում ձեռագիր մատյանների թանգարանով:
Թանգարանում ամեն ինչ նույնն էր, տարիներն այնտեղ ոչինչ չէին փոխել:

3.Փակագծում տրված գոյականները համապատասխանեցրու նախադասությանը:
Ոչ մի քայլ չի կարողանում անել առանց օգնության:
Մարզիկը հանդիսատեսների համակրանքից բացի գավաթն էլ շահեց:
Ռադիոընդունիչ և թթվածնի բալոններ կային տակառի մեջ:
Բոլոր ծովերը կապվում են օվկիանոսների հետ:
Ըստ օրինակի՝ տասը նախադասություն գրեցի:
Պարզվում է, որ ձկներին դեպի ցանցն են հրապուրում զանազան ձայներ